Onze verre voorouders leefden ooit 80 jaar in oorlog (1568-1648). Hun verre nazaten – wij dus – leven sinds 1945 al 80 jaar in vrede. Een lang mensenleven lang leven alweer in vrijheid en vrede. Een feit dat voor de volgende generaties niet vanzelfsprekend zal zijn… We werpen een korte terugblik op die bewogen periode van oorlog, evacuatie en bevrijding zoals in Leuth ondergaan.
Vredig dorp wordt frontgebied
In 1940 telt Leuth ± 640 inwoners, inclusief het buurtschap de Zandpol. Met zijn 25 boerenbedrijven en bedrijfjes heeft het dorp een overwegend agrarisch karakter, waar velen de kost verdienen. Veelal gemengde bedrijven: akkerbouw, veeteelt en fruitteelt. De dagen voltrekken zich rustig en vreedzaam. De inwoners zijn rooms katholiek. Kerk en pastoor nemen een belangrijke plaats in. Aan die vreedzaamheid komt een abrupt einde als op 10 mei 1940 buurland Duitsland Nederland binnenvalt en bezet. Motoren met zijspan, bemand met bewapende soldaten passeren de groene grens over de Benckensesbrug aan de Plezenburgsestraat (grenssteen 646) en de Thornsche Boog aan de Kapitteldijk (grenssteen 643). Ronkend trekken ze door het dorp. Vanuit Millingen komt het vierwielige materieel via de grens aan de Heerbaan binnen. Alhoewel steeds meer beperkende maatregelen door de bezetter wordt afgekondigd, blijft het dorp vooralsnog bespaard van bommen en granaten.
Market Garden
Dat verandert echter op slag als op 17 september 1944 duizenden para’s van de 82ste Airborn Divisie neerdalen boven de heuvels van Groesbeek en de Duivelsberg. Het betekent de start van de operatie Market (luchtlandingen) Garden (grondtroepen). De operatie die de bruggen over Maas, Waal en Rijn moeten veroveren en vrijhouden voor de grondtroepen. Tegelijk na de landing ontstaat er een frontlijn die dwars door de toenmalige gemeente Ubbergen loopt, waarmee Leuth in de frontlinie komt te liggen (afb. 1). De eerste granaten treffen boerderij de Hinneveldspol en enkele winkels aan de Steenheuvelsestraat. Bewoners vliegen in alle haast naar hun huiskelder. In de groente hof achter het huis wordt een schuilkelder gegraven. In de kelders van de St. Jozefschool schuilen behalve het gezin van hoofdonderwijzer Frans Hoens, 30 buurtbewoners. Zo wordt er ruim een maand geleefd tussen hoop en vrees. De operatie Market Garden mislukt. De Rijnbrug in Arnhem blijkt ‘een brug te ver’. De op 17 september ontstane frontlinie blijft gehandhaafd. Leuth blijft frontdorp en telt reeds de eerste oorlogsdode: op 15 oktober 1944 wordt Kaat Gerritzen-Nabben van de Steenheuvelsestraat, in haar keuken dodelijk getroffen door een granaatscherf.
Verdreven van huis en haard: de Evacuatie
Dan volgt het bevel van de bezetter, kenbaar gemaakt vanaf de preekstoel door parochieherder pastoor Vermeer, dat de inwoners moeten evacueren. En zo trekt op die vroege vrijdagmorgen 20 oktober 1944 in de ochtendnevel een droeve stoet langs de reeds zwaar getroffen kerk richting Millingen. Sommigen met fiets, kruiwagen of handkar volgeladen met spullen. Mijn moeder neemt ook het fotoalbum mee. Wat zijn we haar daar later dankbaar voor. Na enkele uren op de Rijndijk in Millingen te zijn aangekomen, wachtten honderden en nog eens honderden uit ook Kekerdom en Millingen om door de Millingse veerbazen de Rijn te worden overgezet. Ook dat verliep niet zonder gevaar. Het schieten vanuit de lucht gaat door! Aan de overkant gekomen worden zieken, zwangere vrouwen en kleine kinderen op een boerenkar geholpen.
En zo trekt de stoet – begeleid door het Rode Kruis – door nog bezet gebied verder richting oosten (Achterhoek) en noorden (Friesland en Groningen). In het klooster van de paters in Babberich wordt – na te zijn gevoed – de eerste nacht doorgebracht (afb. 2). Met ruim 80 personen liggen we op de met stro bedekte zolder. In de hoeken een emmer voor de behoefden. Geen overbodige luxe zo blijkt. Als we de volgende ochtend vertrekken, zegt één van de paters tegen mij: “Als je na de oorlog terugkomt, krijg je een rozenkrans”. Ik ben 8 jaar.
Aangekomen in Doetinchem worden we opgevangen in een grote hal (veilinghallen), daar krijgen we eten uit de gaarkeuken en worden ontluisd. Hier ook vind een grote verdeling plaats van de evacuees. De meeste Leuthsen krijgen de Achterhoek toegewezen als verblijf. Met het trammetje van de Gelderse Tramwegen (GTW) gaat het onder meer naar Lichtenvoorde. Ruim 225 Leuthse evacuees verblijven in Harreveld. Onder meer het gezin van Wim en Diets van Eck-Oteman met 13 kinderen. Zij krijgen een schoongemaakt kippenhok als verblijf (afb. 3). Moeder Diets bevalt op 25 december 1944 van haar 14e kind: dochter Marga. Van haar broers en zusjes krijgt het de naam “Ons Kiepke”. Dit i.v.m. de behuizing in het kippenhok. Ons gezin van acht personen krijgt – na eerst te zijn verspreid in Doetinchem – daar een leegstaand huis van een ondergedoken spoorwegman toegewezen, samen met nog zeven familieleden. Daar wordt de oorlog afgewacht. Menig keer weet mijn vader en de bij ons wonende ome Gerrit Awater te ontsnappen aan de Arbeitseinsatz. Kort voor de bevrijding echter, begin maart 1945, lukt dat niet meer. Mijn vader moet buiten de stad bomen zagen, nodig voor verdedigingswerken. Ome Gerrit moet in de stad aan het werk. Daar wordt hij één van de ±150 slechtoffers van de geallieerde bombardementen die de stad in maart teisteren. Voor de oorlog is huis- en decoratieschilder en woont met zijn gezin in Leuth, het huis met thans de naam Posthoorn.
Bevrijding
Dan wordt het voorjaar 1945 en is de bevrijding daar. De terugtocht naar huis en hard in Leuth. Althans wat daar nog van over is. Leuth blijkt het zwaarst getroffen dorp van de gemeente. De helft van de huizen is totaal verwoest, de andere helft beschadigd. Links en rechts kadavers, bomen en kapot militair materieel over de weg en de kelders vol water. Bij de Operatie Veritable in februari 1945 lopen de polderdorpen in snel tempo vol met water als het water van de Waal stijgt. Dit als gevolg van de reeds eerder door de bezetter doorgestoken dijken (afb. 4). De bewoners slaan echter de handen ineen en samen maken ze van de nood een deugd. Kippenhok, schuurtje alles wat maar enigszins bewoonbaar is te maken wordt betrokken. De gemeente Ubbergen bouwt al snel een aantal noodwoningen. “We wonen weer en…..we zijn vrij”! (afb. 5).
Naschrift
In oktober 1989 – 45 jaar na dato – heb ik de ‘voetreis’ die mijn ouders in 1944 met ons ondernamen, overgedaan. En opnieuw de nacht doorgebracht in het klooster van Babberich waar ik hartelijk wordt ontvangen. Daar zijn de paters opgevolgd door zusters Karmelietessen. Als ik overste zuster Paula vertel van de belofte van van de pater en de rozenkrans, zegt ze: “Dan zal ik jou eerst eens die beloofde rozenkrans geven”.
Jan van Eck